Iako su profesionalna pozorišta počela da niču tek sredinom 19. stoleća, Srbi su još tokom Srednjeg veka praktikovali pozorišne izvedbe na javnim mestima po improvizovanim scenarijima i van uticaja Pravoslavne crkve koja takva okupljanja nije smatrala pogodnim (“te štetne đavolje pesme i nepristojne, ružne reči”). Štaviše, brojne crkvene knjige prevođene sa grčkog iz tog perioda svedoče o postojanju nekakvog vida pozorišne aktivnosti, ali i progonu glumaca koji su navodno ismevali sveštenstvo i crkvene rituale. Takođe, smeh je u to vreme smatran krivoverjem.
Tokom 14. pa sve do 16. veka Srbija i Dubrovnik razmenjivali su muzičke i zabavljačke trupe koje su izvodile raznorazne muzičke, komične i pantomimične egzibicije. Dolaskom Turaka na srpsko tlo, zaustavlja se razvoj kulture (izuzev samoniklih narodnih igara), a jedini bastion srpske pozorišne baštine ostaje Vojvodina gde Srbi žive u multietničkoj Habzburškoj monarhji pod uticajem srednjoevropske kulture.
Prve predstave u novomodrenom smislu počinju da se prikazuju po školskim priredbama. “Traedokomedija” u režiji Rusa Emanuela Kozačinskog (koji je došao da pomogne u opismenjavanju Srba), prva je takva predstava odigrana na našim prostorima 1734. godine u Sremskim Karlovcima. Školske predstave početkom 19. veka počinje da zamenjuje amatersko predstavljanje, a glumce-đake odrasli glumci.
“Ocem srpskog pozorišta” ipak se smatra čuveni Joakim Vujić koji je priredio prvu građansku pozorišnu predstavu “Kreštalica” odigranu 1813. u Pešti. Vujić dolaskom u Srbiju osniva i prvo profesionalno pozorište: Knjažesko-srbski teatar u tadašnjoj prestonici Kragujevcu. Uprvo je ono i najstarije pozorište na našim prostorima.
KNJAŽEVSKO-SRPSKI TEATAR (Kragujevac, osnovano 1835. godine)
Knjaževsko-srpski teatar smatra se najstarijom pozorišnom institucjom u Srbiji, a ove godine u februaru obeležilo je 182 godine postojanja. Pomenuti Joakim Vujić bio je direktor, dramaturg, reditelj, glavni glumac, prevodilac i adapter dramskih dela. Prva predstava u Knjaževsko-srpskom teatru izvedena je 15. februara 1835. godine, istoga dana kada je u Kragujevcu, tadašnjoj prestonici Srbije, donet prvi Ustav moderne srpske države, poznatiji kao Sretenjski Ustav.
Poniklo u vreme borbe za nacionalnu nezavisnost i u periodu kada su postavljeni temelji kulturnom životu u Srbiji, pozorište u Kragujevcu delilo je sudbinu svog naroda, održavajući kontinuitet preko raznih družina i pozorišnih formacija. Obnovljeno posle II svetskog rata, postalo je najotvorenija kulturna institucija grada čije se delovanje osećalo u užoj i široj sredini. Knjažesko-serbski teatar smešten je u adaptiranim prostorijama tipografije i imao je binu, lože i parter.
Repertoar Teatra činila su uglavnom dela Joakima Vujića, a glumački ansambl sačinjavali su mladi činovnici i đaci gimnazije. Prve predstave održane su u vreme zasedanja Sretenjske skupštine od 2. do 4. februara 1835. godine, kada su prikazani Vujićevi. Za tri dana izvedene su četiri predstave: Fernando i Jarika, La Peruz, Bedni stihotvorac i Begunac.
Pozorišnu publiku sačinjavali su Knez sa porodicom, činovnici i pozvani gosti, kao i poslanici u vreme skupštinskih zasedanja. Teatar 1936. Prestaje sa radom, ali biva obnovljen 1940. Tada prikazuje komade koje je pisao, režirao i u njima glumio Atanasije Nikolić. U vreme intenzivnog razvoja samoupravljanja, Kragujevačko pozorište, koje od 1965. godine nosi naziv Pozorište Joakima Vujića, a od 1970. Teatar, u pogledu repertoara i scenskoj realizaciji dela ostvaruje vrhunska dostignuća. Na Dan Teatra, svakog 15. februara, najeminentnijim piscima, glumcima, rediteljima, scenografima, kompozitorima, najstarije srpsko pozorište uručuje Statuetu Joakim Vujić (dodeljuje se za izuzetan doprinos razvoju pozorišne umetnosti Srbije), Prsten sa likom Joakima Vujića (dodeljuje se za izuzetan doprinos razvoju Teatra i afirmaciji njegovog ugleda u zemlji i inostranstvu) i Medaljon sa likom Joakima Vujića koji se dodeljuje za pomoć pri unapređenju rada Teatra i ostvarivanje programskih ciljeva, kao i promociju pozorišta u širem regionu.
TEATAR NA ĐUMRUKU (TEATAR U SAVAMALI) (Beograd, osnovano 1841. godine)
Početkom leta 1841. Prvo pozorište u Beogradu počinje sa radom u zgradi Đumurkane (carinarnice) u Karađorđevoj ulici u srpskom delu varoši poznatom kao Savamala. Reprezentativno zdanje u duhu zapadnoevropske kulture privlačilo je pažnju sa reke, a Beograd je u to doba vapio za kulturno-zabavnim životom.
Tada se i osetila potreba za osnivanjem prvog beogradskog pozorišta u kojem će se, u duhu političko-društvenih događaja toga vremena, veličati srpska istorija i njeni junaci. Iako je trajalo svega godinu dana, postavilo je temelje srpskog glumišta novijeg doba. Osnovali su ga Atanasije Nikolić (koji je te godine došao iz Kragujevca kada se ugasilo Knjaževsko-srbski teatar) i čuveni Jovan Sterija Popović, profesori kragujevačke, a potom beogradske gimnazije.
Upravo je Sterijinom predstavom “Smrt Stefana Dečanskog” 4. decembra 19841. i otovoreno pozorište na Đumruku. Pozorište je imalo društvenu misiju – da pored zabave “odražava u pameti dela naših predaka i sudbinu njihovu…”. Sterija je svojim, i dan danas neprevaziđenim delima, “Tvrdica”, “Pokondirana tikva”, “Laža i paralaža”, “Zla žena, “Nahod Simeon”, “Miloš Obilić” i drugim govorio o nacionalnom ponosu, vladarima i herojima, ali i univerzalnim temama, vrlinama i manama ljudske prirode zbog čega je pozorište u Savamali imalo i vaspitnu ulogu.
U prvoj i jedinoj sezoni održano je 53 predstave: 20 domaćih (od čega 13 Sterijinih) i 33 inostrane, pretežno dela Nemca Avgusta fon Koncebua koji je vladao evropskom scenom. Nažalost, usled buna i previranja 1842. Godine kada je sa vlasti skinut knez Mihailo Obrenović (koji je bio čest gost pozorišta) dolazi do zatvaranja pozorišta, ali je ono uspelo da postavi temelje Narodnog pozorišta u Beogradu. Pozorište danas ne postoji, a sama zgrada pogođena je u bombardovanju Beograda 1944, da bi prilikom raščišćavanja grada naredne godine bila i srušena.
SRPSKO NARODNO POZORIŠTE (Novi Sad, osnovano 1861. godine)
Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu može se smatrati drugim najstarijim teatrom koji i danas postoji u Srbiji. Srpsko narodno pozorište je osnovano 16/28. jula 1861. godine u Novom Sadu, u tadašnjoj Carevini Austriji (od 1867. Austrougarska monarhija).
U Vojvodini je do tada već postojala duga pozorišna tradicija, od đačkih diletantskih predstava, pa sve do privatnih profesionalnih pozorišnih trupa. Pozorište je osnivano u vreme buđenja nacionalne svesti i borbe za nacionalnu slobodu. U to doba u Novom Sadu većina žitelja je srpske narodnosti, veliki broj je visokoobrazovan, tri četvrtine imanja i trgovina bili su u rukama Srba, tako da nije slučajno što je u Novom Sadu osnovano Srpsko narodno pozorište. Gostovanje pozorišne družine Jovana Kneževića 1860. podstaklo je Jovana Đorđevića da napiše više članaka u „Srbskom dnevniku” o nužnosti osnivanja Srpskog narodnog pozorišta. Pripreme oko osnivanja vršili su Svetozar Miletić, Stefan Branovački, Jovan Đorđević i Jovan Jovanović, potonji Zmaj.
Osnovano je prvenstveno kao nacionalna ustanova koja je imala zadatak da putem dramske književnosti i glumačke umetnosti prenosi srpsku reč i istoriju, da budi nacionalnu svest i podiže kulturni nivo Srba i time pruži otpor bečkoj i peštanskoj vlasti.
Mesni pozorišni odbori bili su po celoj Vojvodini i imali zadatak da organizuju rad Pozorišta u svojim mestima prilikom gostovanja. Prvi upravnik bio je Jovan Đorđević, koji je na toj funkciji ostao do 1867. kada se odazvao pozivu kneza Mihaila i sa polovinom glumaca otišao u Beograd i osnovao Narodno pozorište. Na Đorđevićevo mesto došao je Antonije Hadžić. Pozorište je osnovano sa devetoro glumaca. Prva predstava bila je Prijatelji Lazara Lazarevića i Muški metod i ženska majstorija Lajoša Kevera 23. jula/4. avgusta 1861.
SNP je 2006. godine postalo član Evropske teatraske konvencije i član Asocijacije Kvartet, u kojoj su i teatri iz Mađarske, Republike Češke i Francuske.
Srpsko narodno pozorište je 2011. godine bilo domaćin Generalne skupštine Evropske teatarske konvencije, jedne od dve najuglednije evropske pozorišne organizacije, a dve godine docnije predstavnik SNP-a je izabran za člana Borda (Upravnog odbora) ove Asocijacije.
Iste, 2011. godine, zgarada Srpskog narodnog pozorišta je sredstvima Fonda za razvoj Vojvodine temeljno renovirana.
Srpsko narodno pozorište je uvek bilo jedan od najvažnijih kulturnih institucija u zemlji, a ne treba zaboraviti da je SNP iniciralo osnivanje drugih kulturnih institucija, kao što su Sterijino pozorje 1956, Akademiju umetnosti 1970. i Pozorišni muzej Vojvodine 1982.
Najznačajnija pozorišna institucija u Srbiji jeste Sterijino pozorje, u okviru kojeg se svake godine održavaju Jugoslovenske pozorišne igre – festival predstava ostvarenih na delima nacionalne dramaturgije. Skoro četiri decenije predstave izvedene na ovom festivalu daju dragocen doprinos afirmaciji srpskih i južnoslovenskih pisaca.
NARODNO POZORIŠTE (Beograd, osnovano 1868. godine)
Zanimljivo je kako je došlo do odluke osnivanja institucije koja danas važi za jednu od najprestižnijih kulturnih ustanova u Srbiji.
Prva ideja javila se još 1842, ali je odluka o osnivanju i izgradnji stalnog zdanja beogradskog teatra došla tek 26 godina kasnije. Naime, tada je u Beogradu gostovala trupa Srpskog narodnog pozorišta iz Novog Sada, koja je toliko oduševila srpskog kneza Mihaila Obrenovića, da je on doneo istorijsku odluku o izgradnji pozorišta koje i dan-danas krasi beogradski Trg republike.
SNP je izveo 64 predstave u kafanama Kod Krune i Kod engleske kraljice. Videvši neadekvatne uslove u kojima se predstave održavaju, knez je glasno prokomentarisao „Sazidaću ja vama teatar za sebe, pa ćete biti sasvim zadovoljni“.
Narodno pozorište u Beogradu osnovano je 1868. godine, a u sadašnju zgradu, na uglu beogradskih ulica Francuska i Vasina, na mestu nekadašnje Stambol kapije, “uselilo se” godinu dana kasnije. Knez je donirao državno zemljište, ono na kojem se nalazia nekadašnja turska Stambol kapija, kao i 2.000 dukata. Posebnu simboliku i istorijsko bogatstvo zgradi daje i činjenica da su u nju ugrađeni delovi porušene Stambol kapije. Koliko je knez žarko želeo da Beograd dobije pozorište govori podatak da je za izgradnju dao rok od sedam meseci. O značaju koji je podizanje ovog objekta imalo u svesti srpskog naroda govori i to da je čitav trg ispred građevine dobio ime Pozorišni trg, preuzimajući od nekadašnje Velike pijace (danas Studentskog trga) značenje glavnog beogradskog trga. Narodno pozorište zamišljeno je i realizovano kao reprezentativna građevina na kojoj je autor pokazao visoko poznavanje principa tada vladajućeg akademizma.
Zadatak da okupi glumačku trupu i bude osnivač pozorišta dobija Jovan Đorđević, poznati srpski književnik i autor himne Bože pravde, koji taj zadatak prihvata i sa sobom dovodi polovinu novosadskog ansambla. Dok se zgrada gradila, Narodno pozorište je već odigralo svoju prvu predstavu, i to u iznajmljenoj kući jednog beogradskog sveštenika. Bio je to 10. novembar 1868, a izveden je komad Karolja Obernjika “Đurađ Branković”.
Kada je projekat arhitekte Aleksandra Bugarskog konačno sproveden u delo, 30.oktobra 1869. je odigrana i prva predstava (“Posmrtna slava kneza Mihaila”) u velelepnom zdanju na današnjem Trgu republike, koji je tada poneo ime Pozorišni trg.
Zgrada je rekonstruisana četiri puta, a u okviru nje funkcionšu umetničke jedinice opera, drama i balet, dok se predstave odigravaju na Velikoj sceni i Sceni “Raša Plaović”.
Od te 1868. pa sve do danas, Narodno pozorište u Beogradu predstavlja jednu od najreprezentativnijih i najznačajnijih kulturnih institucija Srbije. Koliko je bilo čuveno i van granica Srbije govori i to da su predstave u njemu gledali Sofija Loren, zaljubljeni Ričard Barton i Elizabet Tejlor, Kirk Daglas, Iv Montan, Džek Nikolson, Alfred Hičkok…dok je na njegovoj sceni, pored plejade izvanrednih domaćih glumaca, igrao i jedan Lorens Olivije…
Dvadeseti vek u znaku Nušića
Ceo 20. vek obeležio je, kao suvereni vladalac repertoara srpskih pozorišta, Branislav Nušić (1864-1938). Živeći u pozorištu ne samo kao pisac nego i kao praktičar (upravnik, dramaturg, reditelj, a u mladosti i glumac), osluškivao je rađanje smeha publike i ta iskustva prenosio je u svoje komedije, u kojima se nalazi zbir najraznovrsnijih postupaka i načina da se postigne smeh.
Sačuvavši aktuelnost i scensku vitalnost i u našem vremenu, Nušićeva dela omogućila su nekolika vrhunska ostvarenja savremenog srpskog pozorišta (Ožalošćena porodica u režiji Mate Miloševića, Narodni poslanik u režiji Dejana Mijača) ili veoma uspele eksperimente s promenom žanra (Sumnjivo lice u režiji Soje Jovanović, Mister Dolar u režiji Miroslava Belovića, Pučina u režiji Dejana Mijača)
(*izvori: snp.org.rs, joakimvujic.com, rastko.rs, srpskilegat.rs, portalmladi.com, wikipedia.com)
