Kao i u slučaju većine značajnijih gradova, istorija Smedereva je istorija dramatičnih događaja i velikog stradanja. A najtragičniji dan u vekovima njegovog postojanja verovatno je 5. jun 1941. godine.
Tog dana u Smederevskoj tvrđavi je eksplodirala ogromna količina municije, koja je veći deo tvrđave i obližnjih delova grada pretvorila u ruševine a stotine porodica iz ovog i okolnih gradova u crno zavila.
Nedugo posle okupacije Smedereva, u aprilu 1941. godine, Hitlerovi nacisti su tvrđavu koristili kao magacin. Istine radi treba reći da je i pre toga, u miru, služila kao magacin Vojske Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, a zatim Kraljevine Jugoslavije.
Unutar zidina lagerovane su ogromne količine eksploziva, granata, municije i oružja.
Među masivnim zidovima tvrđave ležalo je, pored granata i metaka, i nekoliko desetina vagona eksploziva, zatim i veći broj vagona punih baruta spakovanog u buradima (crni barut) i baruta šnajderita u šipkama za opaljivanje artiljerijskih zrna. Ukupna količina sakupljenog materijala, eksploziva, baruta i granata, do 5. juna 1941. godine bila je – čak 430 vagona.
Plen je trebalo uz Dunav brodovima prevesti u Treći rajh gde će biti prepravljen za ležišta i kalibre Hitlerovih topova.
Petog juna bio je pijačni dan, četvrtak.Tog dana u gradu je vladala uobičajena pijačna atmosfera. Ništa nije nagoveštavalo tragediju. A onda je, oko 14 časova i 15 minuta, počela kataklizma.
Preživeli Smederevci su posle svedočili da se iz pravca tvrđave prvo čulo nešto kao pojedinačna pucnjava, da bi se za nekoliko trenutaka tvrđava i njena okolina počele prolamati od sve jačih eksplozija.
Tlo ispod grada je podrhtavalo a iz tvrđave se ogromnom brzinom širio udarni talas vazduha, vreo poput vulkanske lave, koji je rušio sve pred sobom i sejao smrt.
Većina od 25 kula, koliko ih je tvrđava imala je porušena ili oštećena. Kule na delu tvrđave koji je okrenut prema gradu i pored kojih je bio složen najveći deo municije su srušene do temelja.
O razmerama eksplozije dovoljno govori podatak da je krater bio dubok neverovatnih 20 sa prečnikom od 70-80 metara.
Osam decenija kasnije nije misterija samo to kako je do eksplozije došlo, već i koliko je ljudi u njoj stradalo. Procene se kreću od nekoliko stotina, do nekoliko hiljada.
Prvi se procenom broja stradalih bavio Smederevac Aranđel Stefanović, koji je došao do zaključka da je poginulo 2.500 ljudi. Dugo se ta brojka nije dovodila u pitanje ali su kasnije ozbiljnije analize pokazale da se radi o velikom preterivanju.
Ogromnom broju stradalih posebno je doprinelo to što je u trenutku eksplozije železnički kolosek, koji prolazi kraj tvrđave, bio prepun naroda, koji je čekao putnički voz prema Velikoj Plani. Na nesreću, bio je pijačni dan pa se u Smederevo sjatio narod iz okolnih sela. Jedni da nešto prodaju, drugi da nešto kupe. Da nesreća bude veća, voz je kasnio, pa se na železničkoj stanici bilo više sveta nego što je uobičajeno čak i za pijačne dane. Eksplozija se dogodila upravo kad je voz krenuo iz stanice.
Na zidu ispred kapele na Starom gradskom groblju, koja je podignuta na mestu gde su kolektivno sahranjeni, upisana su imena 485 nesrećnika stradalih u ovoj tragediji. Međutim, sigurno je da to nije i konačan broj. Mnogi stradali nisu identifikovani, jedan broj je strahovita „vulkanska“ vrućina koja je nakon eksplozije suknula prema gradu bukvalno istopila, druge tako raskomadala da više nisu ni naličili na ljudska tela.
Smederevo je te godine imalo 11.000 stanovnika. Pored njih, u gradu i okolini je živelo oko 3.500 okupatorskih vojnika. U junu 1941. samo je u Beogradu bilo više okupatorskih vojnika nego u Smederevu. Objašnjenje treba tražiti upravo u 430 vagona eksploziva i municije skladištenih u smederevskoj tvrđavi. Trebalo je to čuvati a i nadzirati veliki broj zarobljenih srpskih vojnika, koji su bili angažovani na istovaru, sortiranju i slaganju materijala.
Istoričar Nemanja Dević smatra da je smederevska tragedija imala presudan uticaj na sudbinu generala Milana Nedića a time posredno i na sudbinu Srbije u Drugom svetskom ratu.
– Novija istraživanja govore da je smederevska eksplozija bila i jedan od ključnih događaja koji su se odnosili na razmišljanja vodećih predstavnika srpske kolaboracije. Eksplozija je odnela i živote sina, snahe i unuke generala Milana Nedića, koji se u to vreme nalazio u kućnom pritvoru u Beogradu. Njega su doveli pripadnici Gestapoa tek kada je i poslednji učesnik sa kolektivne sahrane žrtava otišao da može da vidi grob svoga jedinca, svoje snaje i svoje unuke koji su stradali u zlosretnom vozu na peronu stanice.
Nedić je doveden kad je već padala noć. Više istoričara danas deli saglasnost da je ovaj događaj upotpunio sliku Nedićeve lične tragedije što je kod njega ubrzo dovelo do odluke ‘da se stavi u službu svog naroda’ i primi se dužnosti predsednika srpske vlade pod okupacijom – napisao je ovaj istoričar.
Nemci su sproveli istragu i utvrdili da je u pitanju nesrećni slučaj.
Međutim, i osam decenija kasnije među Smederevcima živi još nekoliko teorija o uzroku nesreće.
Po prvoj, eksploziju je izazvala bomba koju je na tvrđavu ispustio engleski avion koji je tog dana nadleteo tvrđavu. Međutim, Smederevo se u junu 1941. godine, pa i dugo posle toga, nalazilo izvan dometa engleskih aviona. A Čerčil i njegova avijacija imali su bližih i značajnijih meta.
Po drugoj, eksploziju je, slučajno ili namerno, izazvao neko od zarobljenih srpskih vojnika, koji su tih dana u tvrđavi slagali municiju. Slaba tačka ove teorije jeste što u trenutku eksplozije zarobljenika u tvrđavi nije bilo. Oni koji su radili prvu smenu iz tvrđave su odvedeni u logor u 14 časova, četvrt sata prije eksplozije a druga smena još nije bila pristigla. Ali ne treba isključiti mogućnost da je neko od srpskih vojnika ili, što je mnogo verovatnije nemačkih vojnika koji su ih čuvali, na travu bacio neugašen opušak od cigarete. Koji je prvo zapalio travu a zatim i municiju.
Po trećoj teoriji, u pitanju je diverzija iza kojih stoji tajna služba Sovjetskog Saveza. Kao „dokaz“ pominje se i to što se u to vreme u Beogradu nalazio čuveni Staljinov obaveštajac Mustafa Golubić.
Nakon što je 29. jula uhapšen u Beogradu, a pre nego što je streljan, Švabe su Golubića ispitivale o svemu i svačemu ali nema dokaza da su ga ispitivali o eksploziji u Smederevu.
Drugo, u to vreme nacistička Nemačka i komunistički Sovjetski Savez su bili – saveznici. Po sporazumu Molotov – Ribentrop. Staljin je očekivao da će do rata sa Nemačkom doći ali je sve činio, čak i neke neshvatljive ustupke, da ga odgodi bar godinu-dve, koliko mu je, kako se procenjivalo, bilo potrebno da Crvenu armiju osposobi da se uspešno suprostavi divizijama Vermahta, posebno njegovim tenkovskim armijama.
Četvrta teorija, po verovatnoći jednaka prvoj, jeste da je požar u tvrđavi izazvalo sunce. Bila je velika vrućina, vedar i sunčan dan i moguće je da je odsjaj sunca kroz staklo ili odsjaj od nekog optičkog nišana, sa nekog nemačkog artiljerijskog oruđa, zapalio travu i tako izazvao najveću tragediju u novijoj istoriji Smedereva.
Do oslobođenja 1944. godine Smederevo je dobrim delom obnovljeno, osim tvrđave. Obnovom je rukovodio predsednik pronemačkog pokreta Zbor Dimitrije Ljotić, kojeg su saveznici iz Berlina postavili za svojevrsnog gradskog komesara zaduženog za obnovu.
Projekat sufinansiran iz budžeta grada Smedereva.
Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.10
