Smederevo je jedan od najvećih srpskih gradova. Najslavnijih i najopevanijih. U srednjovekovnoj Srbiji bio je i prestonica srpske despotovine. Zato čudi činjenica da na teritoriji grada ne postoji ni jedan pravoslavni manastir, ni iz novijeg perioda a kamoli iz perioda srednjeg veka, kad su se srpski velikaši nadmetali ko će sagraditi više i lepše svetinje.
Da čuđenje bude veće, na području jednog od najznamenitijih srpskih gradova postoji samo jedna crkva za koju se sa sigurnošću može reći da o „dalekovečnosti priča dalekoj“. U pitanju je svetinja posvećena Uspenju presvete Bogorodice koja se nalazi na starom gradskom groblju.
Zašto je to tako, moguća su razna objašnjenja.
Tim pitanjem se bavi i Dejan Crnčević, sa Istorijskog instituta u Beogradu, koji u svom delu „O mogućoj prvobitnoj funkciji Crkve uspenja presvete Bogorodice u Smederevu“ piše: No, pitanje srednjovekovnih crkava utvrđenog smederevskog grada i njegove neposredne okoline nije tako jednostavno. Iako je poslednja prestonica srpske srednjovekovne države i rezidencija poslednjeg velikog vladara zabeležena u mnogobrojnim istorijskim izvorima prvoga reda, o njenim sakralnim sadržajima nije ostalo mnogo pisanih tragova. Već više od pola veka duga sistematska i naučno utemeljena arheološka istraživanja njenog monumentalnog prostora u nečem su pomogla razrešenju ove enigme. No, kao da određene dileme i dalje ostaju.
Jedini sasvim pouzdani pisani istorijski pomeni srednjovekovnih crkava smederevskog utvrđenog grada ostaju oni u kojima se iscrpno govori o vanredno značajnom događaju iz poslednjih godina Despotovine – prenosu moštiju Sv. Apostola i Jevanđeliste Luke iz epirskog grada Rogosa u Smederevo 1453. godine. Ovaj događaj je prilično iscrpno opisan u dva prozna sastava, danas sačuvana samo u po jednom prepisu, nastala u decenijama neposredno po ovom događaju.Iz teksta rukopisa koji se čuva u Nacionalnoj biblioteci u Parizu saznajemo samo da su mošti Sv. Apostola Luke donete u Smederevo i položene „u hram Sv. Blagoveštenja Presvete Bogorodice, u mitropoliju smederevsku“ 12. januara 1453. godine. Nešto iscrpnije o čitavom događaju govori rukopis koji se čuva u Patrijaršijskoj biblioteci u Beogradu (rukopis br. 165). Na osnovu izlaganja u njemu jasno je da su mošti Sv. Apostola Luke po prispeću u Smederevo bile prvo položene „u pridvornu crkvu“, potom naveče unesene u dvor na svečano bdenije, a sutradan ponovo unete „u crkvu“, da bi, nakon službe u njoj i litije s njima po zidinama grada, ponovo bile unesene i položene „u mitropoliju“, koju je upravo sazidao i ukrasio despot Đurađ. Na osnovu ovih već više puta detaljno istraživanih tekstova, čini se, već sasvim izvesno i jasno da je utvrđeni grad Smederevo imao unutar svojih zidina barem dve u njima spomenute crkve – onu koja je označena kao pridvorna i drugu, katedralnu crkvu smederevskog mitropolita, označenu kao Mitropolija a posvećenu prazniku Blagovesti.
Međutim postoji i nekoliko istoričara koji smatraju da se crkva u kojoj su donete mošti apostola Luke uopšte nije nalazila u tvrđavi, već da je u pitanju Crkva uspenja presvete Bogorodice. I da je upravo u njoj svetitelj počivao sledećih šest godina, do 1459. godine kad je, zbog sve izvesnijeg osvajanja Smedereva od Turaka, prenet u BiX. Odakle su mošti kasnije preneta u Veneciju.
Na tu temu piše i Crnčević: Na samom početku, sagledavanje jedinih izvesnih pomena smederevskih srednjovekovnih crkava, onih u dva rukopisa koji opisuju događaje prenosa moštiju Sv. Apostola Luke, navelo je na pomisao da bi se danas u celini očuvana crkva Uspenja Presvete Bogorodice u Smederevu možda mogla identifikovati kao neka od onih u njima pomenutih. Logično, njena blizina utvrđenom gradu, nesumnjiva istovetnost vremena njihovog nastanaka, o kojoj svedoče arhitektonske odlike, te položaj na posebno istaknutom mestu u širem arealu grada, mogli su učiniti mogućim ovakvu pomisao.
Osim pomenute Stare crkve, kako je mnogi Smederevci nazivaju, nekadašnji srpski prestoni grad ima i crkvu posvećenu svetom Đorđu, koja je sagrađena u drugoj polovini 19. veka.
Ne zna se kad je svetinja posvećena Uspenju presvete Bogorodice sagrađena. Ali se po moravskom stilu, koji odlikuju jednokupolne crkve kao što je ova, čija osnova podseća na krst, pretpostavlja da potiče iz 15. veka. Mada nije isključeno da je sagrađena i vek kasnije. Na tu mogućnost ukazuje i činjenica da je svetinja, koja je proglašena za spomenik kulture od velikog značaja, oslikana krajem šesnaestog i početkom sedamnaestog veka.
Različiti stilovi gradnje, pri čemu su korišćeni kamen i opeka, ukazuju na to da je crkva prepravljana i doziđivana u različitim vremenskim periodima. Može samo da nagađa da li zbog rušenja kojima je u međuvremenu bila izložena ili iz nekog drugog razloga.
Crnčević u svom pomenutom delu pominje i teoriju koju je u „Spomenici“, izdatoj povodom proslave petstogodišnjice smederevskog utvrđenog grada, obelodanio Ljubomir Petrović: On je izneo je pretpostavku da su ovu crkvu „bilo sam Đurađ još za života, bilo Jerina sa sinovima, namenili za večnu kuću Brankovića“, tj. „da je za telo Despotovo sagrađena i naročita crkvica, ona na padini brda gde je sad groblje“. Ovakvu svoju pretpostavku utemeljio je na zapaženoj sličnosti u materijalu upotrebljenom za zidanje i ornamentici koja je „izvedena rimskim opekama“ na ovoj crkvi i utvrđenom smederevskom gradu, te na, čini se, dobro zapaženoj činjenici da je „Crkva Uspenja Bogorodičinog u Smederevu odvajkada bila i suviše teskobna za svetovni hram“, tj. za običnu parohijsku crkvu.
Možda u prilog ove Petrovićeve teorije ide i činjenica da je prilikom iskopavanja koja su vršena 1982. godine ispod crkve otkriveno 13 grobova: pet u naosu, osam u zapadnom traveju.
Izuzetne arhitektonske lepote, okružena starim spomenicima, od kraja 18. veka do danas i spomen-kosturnicom, podignutoj žrtvama koje su stradale u eksploziji smederevske tvrđave, delo jednog od najpoznatijih srpskih arhitekte Aleksandra Deroka, ostavlja snažan utisak na posmatrača.
Crkva se nalazi samo stotinak metara udaljena od glavne smederevske ulice ali je zaklonjena stambenim zgradama , pa se teško primećuje. Put do crkve vodi uskom i strmom stazom u vidu stepenica, kroz špalir krstova i spomenika, od kojih mnogi predstavljaju izuzetna arhitektonska i kamenorezačka ostvarenja.
Jedna od pretpostavki jeste i da je crkva sagrađena kao grobnica smederevskog mitrpolita Atanasija, koji je stolovao u vreme Đurađa Brankovića, od 1439. do 1456. godine. To je prvi braničevski episkop koji je bio na čelu istoimene eparhije nakon što je ona iz Braničeva preseljena u Smederevo.
Po fresci iznad zapadnog portala, gde se uobičajeno prikazuje svetitelj kojem je crkva posvećena a na kojoj nije naslikano Uspenje Bogorodice, stručnjaci zaključuju da je crkva prvobitno bila posvećena nekom drugom svetitelju a kasnije joj je promenjeno ime.
Otkopavanja koja su arheolozi vršili 1982. godine dovela su do zaključka da se i ranije na tom mestu nalazila bogomolja.
U devetnaestom veku u crkvi je postavljen visoki ikonostas, sa tri ikone Nikole Apostolovića iz 1808. godine, apostolskim nizom, krstom sa Raspeća i medaljonima, dar trgovca Kuzmana Marića iz 1827. godine.
Ikonostas je 2010. zamenjen novim i manjim, u vidu niske oltarske pregrade, sa novim ikonama.
Na severnoj strani, uz oltar,sahranjen je Dimitrije Davidović, jedan od rodonačelnika srpskog novinarstva a desetak metara od crkve je podignuta manja česma.
Ispred crkve je spomen-kosturnica žrtvama koje su stradale 5. juna 1941. godine. Kad je. iz nepoznatog razloga, došlo do eksplozije ogromnih količina municije koje su nemački okupatori držali u Smederevskoj tvrđavi.
Na kosturnicu su postavljene mermerne spomen-ploče sa uklesanim imenima 485 nesrećnika koji su u toj eksploziji izgubili život.
Projekat sufinansiran iz budžeta grada Smedereva.
Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.
