Tvrđava iz doba srpske despotovine je beleg, znak prepoznavanja Smedereva. Pitanje da li je Smederevo više zaslužno pa se nadaleko zna za njegovu tvrđavu ili je u evropskim razmerama poznata građevina više zaslužna pa se toliko zna za Smederevo nikad neće dobiti odgovor na čijem kraju neće stajati jedno „ali“. Kao kod odgovora na večnu dilemu da li je starija kokoš ili jaje.
Što se ostalog tiče, o tvrđavi se skoro sve zna. Zna se da je njenu gradnju 1428. godine započeo despot Đurađ Branković. Zna se da je građena po uzoru na carigradsku tvrđavu i da je, sa površinom od skoro 15 hektara, najveća tvrđava tog tipa u Evropi. I jedna od najvećih evropskih tvrđava uopšte.
Stručnjaci vlasni da to ocenjuju su je svrstali u tvrđave „ravničarskog tipa“. Što ona, smeštena u kao dlan ravnom trokutu između Dunava i njegove pritoke Jezave i jeste.
Na severu tvrđavu omeđuje Dunav, sa istoka Jezava, a sa juga i zapada centralni deo tvrđave omeđuje kanal između dve reke, koji su graditelji prokopali da bi potpuno onemogućili kopneni prilaz u utvrđenje i otežali njegovo osvajanje. A ujedno omogućili neuobičajeno lako snabdevanje grada vodom čak i pri najvećim opasadama.
Taj deo tvrđave, koji je sazidan za neverovatne dve godine, do 1930. zove se Mali grad i bio je zamišljen kao vladarski dvorac za Brankovića i njegovu porodicu, koji su morali napustiti stoni Beograd, jer su ga morali predati Mađarima. Kao zgodno mesto da se u slučaju veće turske najezde prebace na drugu stranu Dunava, u Ugarsku.
Međutim, još u toku zidanja Malog grada zaključilo se da će on zaista biti isuviše mali za potrebe prestonog mesta srpske despotovine, pa se 1430. kada je Mali grad završen, pristupilo proširenju tvrđave i na drugu stranu kanala.
Taj deo se danas zove Veliki grad. Po sačuvanim podacima i radovi na velikoj, višestruko većoj od male tvrđave, bili su završeni u neuobičajeno kratkom roku. Kad je 1439. Smederevo prvi put okupirano od strane Turaka zidovi, kao i jedan broj kula, bili su završeni.
U stručnom smislu radovima je rukovodio carigradski arhitekta Toma Kantakuzin, brat Đurađove supruge Jerine. Koju će narod prozvati prokleta Jerina. Možda je objašnjenje za ovako pogrdan naziv u kratkom roku u kojem je tvrđava završena. Ako su radnici koji su radili izlagani nepodnošljivim naporima, moguće je da je za to, s razlogom ili zbog neupućenosti, okrivljena lepa Grkinja.
Nakon što su je zauzeli, Turci su nastavili sa radovima na tvrđavi. Segedinskim mirom 1444. Smederevo je vraćeno despotovini, da bi 1459. godine despotovina bila potpuno pokorena. Sve to vreme na tvrđavi je po nešto dorađivano. Smatra se da je konačni, današnji, oblik dobila 1480. godine.
Smederevo i tvrđava su Srbima prvi put vraćeni 1805. Kada su Turci ključevu predali Karađorđu. A drugi put 1867. godine. U Prvom svetskom ratu tvrđavu su napali varvari sa severa, Austrijanci i Mađari, čiji topovi od 40 mm su izazvali teška oštećenja na zidinama.
Pravu katastrofu tvrđava je doživela 5. juna 1941. kad je u njoj eksplodiralo ogromno skladište municije nemačke okupatorske vojske. U strahovitoj eksploziji brojne kule i zidovi su porušeni ili teško oštećeni, porušeno je bukvalno pola Smedereva a život je izgubilo najmanje nekoliko stotina ljudi iz Smedereva i okolnih mesta, koji su se tog pijačnog dana zatekli u gradu na Dunavu.
Po jednoj verziji, neposredno pre eksplozije, iznad tvrđave je proleteo engleski izviđački avion, pa je on ispustio bombu koja je izazvala eksploziju. Po drugoj, belaj je posledica komunističke diverzije. Po trećoj, municija se zapalila od sunca i vrućine.
Pre razaranja tvrđava je imala ukupno 25 četvrtastih kula i predstavljala je teško osvojivu prepreku za Turke. Opsada u kojoj je smederevska tvrđava zauzeta prvi put 1439. godine trajala je tri meseca.
Sultan Mehmet drugi je 1453. zauzeo Carigrad ali nije uspeo da zauzme smederevsku tvrđavu. Isto se ponovilo i tri godine kasnije, da bi 1459. Turci u tvrđavu ušli bez borbe, jer je pre toga postignut sporazum koji je značio i kraj despotovine.
Iako su mnogi od njih videli tvrđave oko Carigrada i druga utvrđenja u zemljama koje su osvajali, po ulasku u Smederevsku tvrđavu islamski varvari su bili zaprepašćeni njenim izgledom, veličinom i monumentalnošću. Prozvali su je svetskim čudom.
Tvrđava danas izgleda i lepo, i veličanstveno i žalosno. Lepo i impresivno izgledaju Mali grad, čije su zidine obnovljene i jedan deo obnovljenih zidina Velikog grada. Ostatak Velikog grada je u lošem stanju, zidovi i većina kula su ispucali, pojedine kule su izrazito nakrivljene i sklone rušenju.
Obnova cele tvrđave iziskuje mnogo para, ali ukoliko se to učini ne samo Smederevo, već i cela Srbija, dobiće prostor bez premca po lepoti i po mogućnostima za njegovu upotrebu. Koji bi, posebno s obzirom na blizinu Beograda i Dunava, mogao da postane jedna od najvećih turističkih atrakcija u ovom delu Evrope.
Poslednjih meseci na tvrđavi se izvode obimni građevinski radovi, kojim će biti rekonstruisana Velika kapija, glavni ulaz u ovaj biser srednjovekovnog graditeljstva i zidine oko nje.
Za sada, unutar zidina odvija se najveći deo poznate manifestacije Smederevska jesen.
Projekat sufinansiran iz budžeta grada Smedereva. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.
